Phật Giáo Việt Nam - Mọi sự mọi vật trên thế gian và cả vũ trụ này đều được tạo thành bởi nhiều điều kiện, ngay cả hạt điện tử là đơn vị cực nhỏ, cũng không phải là một thực thể riêng biệt, những điều kiện tạo thành ấy  gọi là duyên sinh.

Muôn sự tại duyên

Mọi sự mọi vật trên thế gian và cả vũ trụ này đều được tạo thành bởi nhiều điều kiện, ngay cả hạt điện tử là đơn vị cực nhỏ, cũng không phải là một thực thể riêng biệt, những điều kiện tạo thành ấy gọi là duyên sinh.

Tiến trình vận hành đến đi của duyên sinh vô cùng kỳ bí – chúng không có tướng trạng cố định, có khi chúng ở dạng năng lượng – nên ta không thể dùng con mắt thường hay kỹ thuật của hkhoa học mà có thể biết được. Chỉ khi nà ta vượt thoát mọi ý niệm sai lầm về cái tôi riêng biệt và phá vỡ được ranh giới hạn hẹp ấy thì tầm nhìn của ta sẽ vuột qua phạm vi thời gian và không gian có thể tính được, ta sẽ thấy rõ tiến trình duyên sinh từ nơi chính mình và vạn sự vạn vật. Tuy nhiên, mọi duyên đều tuân theo nguyên tắc nhân quả, nên còn gọi là nhân duyên. Nhân là cái đã xảy ra trước đó. Nghĩa là không bao giờ có cái duyên hoàn toàn mới lạ, mà luôn có một số duyên nhỏ trong đó đã  từng gặp gỡ nhau rồi. Vì thế duyên hôm nay cũng chính là nhân của tương lai.

Người xưa hay nói muốn làm nên việc gì cũng phải hội đủ 3 yếu tố quan trọng – đó là thiên thời, địa lợi và nhân hòa. Thiên thời là điều kiện thích hợp tử vũ trụ đưa tới, địa lợi là hoàn cảnh xã hội phù hợp với việc ta làm, và nhân hòa nhận được sự yểm trợ nhiệt tình của mọi người chung quanh. Và người xưa cho rằng thiên thời thì không bằng địa lợi, và địa lợi cũng không bằng nhân hòa. Có nhân hòa thì dễ dàng có được hai yếu tô còn lại, vì yếu tố nhân hòa nằm ngay trong chính ta, ta có thể chủ động tạo ra, chỉ cần ta buông bỏ năng lượng cao ngạo và đố kỵ, hết lòng kính trọng và nâng đỡ mọi người chung quanh, tức là sông có phước có đức thì tự nhiên ta sẽ kết nối được với hai yếu tố kia. Dù ta có tài năng và bản lĩnh  tới đâu mà thiếu một trong ba yếu tố này, đặc biệt là không thu phục được lòng người thì ta không thể nào thành công. Nếu có thì cũng mau chóng thất bại. Nên nhớ duyên có hợp có tan, có đến có đi. Ta đừng tin chắc rằng những gì ta có hôm nay sẽ cố định mãi mãi. Tuy ta không thể hoàn toàn chủ động tạo ra hết mọi nhân duyên cho mình, nhưng ta có thể  tạo ra sự liên kết để nhân duyên duy trì hay tan rã.

Bởi vì tâm chúng ta là một cơ chế rất kỳ bí. Mỗi ý niệm xấu sẽ phát sinh ra vô số năng lượng xấu. Rồi chúng sẽ liên kết trực tiếp với những năng lượng tốt hay xấu khác đang bàng bạc khắp nơi trong vũ trụ. Khi gộp đủ nhân duyên sẽ tạo nên những hiệu ứng lớn đến không ngờ. Cho nên tâm ta chính là nguồn gốc tạo ra hầu hết nhân duyên tương ứng cho ta, nhưng nếu ta không đủ sức phát huy được ưu thế của tâm để bồi đắp thêm cho nhân duyên mình đang có, thì ta đành chấp nhận để nhân duyên ra đi, cũng như ta không quyết liệt đi tìm nhân duyên khác như ý mình muốn. Thái độ không chống đối hay mong cầu ấy chính là tùy duyên.

Tùy duyên là hoan hỷ chấp nhận những gì xảy ra trong hiện tại, tạm ngưng tranh đấu và bình thản chờ đợi nhân duyên thích hợp hội tụ. Nhiều khi chính thái độ ngưng tranh đấu và bình thản chờ đợi ấy lại là nhân duyên quan trọng để kết nối vói những nhân duyên  tốt đẹp khác. Ta đừng quên khi một chuyện thành thì phải hội tụ hàng triệu nhân duyên, nên chỉ cần thiếu một duyên thì nó cũng có thể không thành. Nếu ta có hiểu biết sâu sắc hay từng trải nghiệm thì trong vài trường hợp ta có thể đoán biết được mình nên làm gì và không nên làm gì để cho nhân duyên tốt hội tụ đầy đủ trở lại và nhân duyên xấu sớm tan biến đi.

Ta thường gọi nhân duyên tốt là thuận duyên, và nhân duyên xấu là nghịch duyên, tức là những điều kiện có lợi và bất lợi cho ta. Có những duyên thuận với ta, nhưng nghịch với kẻ khác và ngược lại. Đó chỉ là nói trong phạm vi con người, trong khi nhân duyên luôn xảy ra với vạn vật trong khắp vũ trụ. Cho nên bản chất của nhân duyên thì không có thuận nghịch, tốt xấu. Nó chỉ hội tụ hay tan rã theo sự thích ứng giữa các tần số năng lượng phát ra từ mọi cá thể à thôi.

Ấy vậy mà thói quen của hầu hết chúng ta ki đón nhận nhân duyên thì luôn cảm thấy sung sướng và rất muốn duy trì mãi nhân duyên ấy, cón khi gặp phải nghịch duyên thì luôn cảm thấy khó chịu và tìm cách tránh né hay loại trừ. NHưng chưa hẵn thuận duyên sẽ đem lại giá trị hạnh phúc hay nghịch duyên sẽ mang tới khổ đau, bởi có khi nghịch duyên đưa tới sự trưởng thành, còn thuận duyên dẽ khiến ta yếu đuối. Và nhiều khi thuận duyên ban đầu nhưng lại biến thành nghịch duyên sau này, hy nghịch duyên bây giờ nhưng lại biến thành thuận duyên tương lai.

Tất cả đều tùy thuộc vào bản lĩnh và thái độ sống của ta. Do đó, ta không cần phải khẩn trương thay đổi những nhân duyên mà mình không hài lòng, hay cố gắng tìm kiếm những nhân duyên mà mình mong đợi. Khi tâm ta đã vững chãi đủ để tạo ra những nhân duyên an lành thì những nhân duyên tương  ứng sẽ tự độn kết nối. Mà sự thật khi tìm được sức sống từ nơi chính mình rồi thì ta sẽ không còn coi là quan trọng những giá trị bên ngoài nữa. Nhân duyên nào cũng được cả, thong dong tự tại.

Tùy duyên phải bất biến

Tùy duyên còn là thái độ biết tận dụng những nhân duyên mới mẻ đang hội tụ ở hiện tại để giải quyết vấn đề hay tạo nên những đột phá tốt đẹp hơn, đồng thời sẵn sàng bỏ qua những dự tính, kể cả những khuôn thước đã được đặt để. Thái độ này thường có ở những người có bản lĩnh và thật sự vững chãi để đảm bảo phẩm chất không những không bị thay đổi mà còn tuyệt vời hơn trước khi hành động. Nó khác hẵn với sự nông nỗi của cảm xúc.

Có hai huynh đệ nọ trên đường du phương hóa độ bỗng thấy một cô gái đang loay hoay tìm cách bước qua dòng suối chảy xiết. Người sư huynh liền tiến tới hỏi: “Này cô, cô muốn tôi cõng qua bờ bên kia không?” Cô gái vô cùng mừng rỡ gật đầu đồng ý ngay. Sau khi qua con suối rồi hai huynh đệ từ giả cô gái và tiếp tục cuộc hành trình. Nhưng đi chưa được bao xa, người sư đệ không kềm chế nổi sự bức xúc liền lên tiếng trách: “Sao sư huynh lại làm như vậy?”. Người sư huynh ngạc nhiên hỏi: “Làm chuyện gì?” “Thì chuyện cõng cô gái hồi nãy đó, chúng ta là người xuất gia tu hành mà!”- người sư đệ hơi  bực tức. Người sư huynh mỉm cười vỗ vai người sư đệ: “Ta đã để cô ấy ở lại bên bờ suối rồi, sao sư đệ còn mang tới đây!”.

Người sư đệ không giúp cô gái qua sông thì không có gì sai, vì trình độ tu tập của người sư đệ còn yếu kém, cần phải giữ gìn giới luật nghiêm chỉnh để tâm hồn không bị khuấy  động mà chuyên tâm thiền định. Nhưng cái sai của người sư đệ là nghĩ sao người sư huynh củng cùng trình độ như mình, cũng phải giữ sự thực tập như mình, nên đã bất mãn với việc sư huynh giúp đỡ cô gái. Đành rằng sự thanh tịnh tâm hồn là điều kiện bắt buộc đối với người xuất gia tu hành, nhưng đó không phải là cứu cánh của sự tu hành. Tu hành đâu phải cốt để bảo vệ giới luật cho thật trong sáng, còn ai khổ mặc ai. Giới luật là  chỉ bảo vệ cho mỗi sự thanh tịnh thôi thì giới luật ấy chỉ dành cho những kẻ sống cho bản thân hay còn yếu kém, nó không có giá trị thích ứng cho những người đã có đủ bản lĩnh bất động trước những xáo trộn của hoàn cảnh. Cho nên ta không thể căn cứ hiện tượng bên ngoài để thẩm định mà không suy xét đến động cơ và kết quả. Vấn đề là sau hành động đột phá ấy thì họ đánh mất chính mình hay nâng cao phẩm chất hơn.

Câu nói: “Ta đã để cô gái ấy lại bên bờ suối rồi, sao sư đệ còn mang tới đây” đã khẳng định trình độ phần nào bất nhiễm của vị sư huynh. Tất nhiên cần phải có thêm những kiểm chứng thực tế khác thì ta mới đủ tin vào khả năng tùy duyên mà không thay đổi phẩm chất của một người nào đó. Bởi có nhiều người rất thích đột phá, luôn muốn dùng hết năng lực của mình để nắm bắt những nhân duyên trong hiện tại mà làm nên kỳ tích, nhưng số người thành công luôn rất hạn chế. Hầu hết sụ thất bại là do họ quá tin, đánh giá thấp hoàn cảnh, bị tham vọng chi phối, bị thói quen thay đổi lập trường kích động, hay chiếu heo sự tùy hứng nhất thời. Cho nên họ cũng tùy duyên nhưng lại …biến mất.

Thay đổi chiến lược bất ngờ, vượt qua nguyên tắc quan trọng, bất chấp sự cản trở của những người chung quanh, nhưng cuối cùng họ không đạt được mục đích mà còn phải trả những cái giá rất đắt thì đó là vết thương rất nặng của tâm lý. Vết thương ấy sẽ khiến họ đánh mất niềm tin nơi bản thân và  trở nên rất dị ứng với những thay đổi sau này. Chính vì hậu quả khó lường nên người từng trải chỉ thích lối sống bình thường, giữ theo khuôn thước cho yên ổn. Nhưng cuộc đời không phải lúc nào cũng bình thường. có lúc bắt buộc ta phải  vượt khỏi sự bình thường ấy để cứu vãn bản thân  hay giúp đỡ kẻ khác. Nếu ta không trang bị sẵn khả năng ứng phó trước mọi hoàn cảnh thì ta sẽ dễ dàng thất bại.

Thiền sư Trần Nhân Tông thời nhà Trần của Việt Nam đã từng khuyên: “Ở đời vui đạo cứ tùy duyên. Hễ đói thì ăn, mệt ngủ liền” (Cư trần lạc đạo thả tùy duyên, Cơ tắc xan hề khốn tắc miên –Cư trần lạc đạo). Nghệ thuật giữ gìn sự thanh thản trong tâm hồn ngay giữa bao sự phiền nhiễu của đời thường chính là thái độ tùy duyên.

Theo Thiền sư Trần Nhân Tông, tùy duyên có nghĩa là đói thì ăn, mệt thì ngủ, ăn ra ăn và ngủ ra ngủ. Việc nào ra việc ấy, không trộn lẫn nhau, không thấy việc nào quan trọng hơn việc nào, việc nào đến trước thì hết lòng tiếp xúc trước, không nôn nóng, không bâng khuâng. Mới nghe thật dễ, nhưng làm được rất khó. Ngay cả những người sống trong chốn u nhàn cũng vẫn còn đầy những khắc khoải mong cầu, thì nói chi ta đang sống trong chốn lao xao. Lẽ dĩ nhiên, không ai bắt buộc ta phải tùy duyên, nhưng khả năng của tùy duyên của ta càng lớn thì sự thanh thản trong tâm hồn sẽ càng lớn. Nếu ta vẫn tiếp tục đi tìm hạnh phúc ở bên ngoài thì chắc chắn ta sẽ mãi còn mong muốn và áp đặt nhân duyên thuận theo ý mình. Còn khi ta đã tìm thấy giá trị hạnh phúc chân thật nơi chính mình thì ta sẽ chấp nhận được tất cả. Hòa nhập vào mọi hoàn cành để giúp người giúp đời mà không bị hòa tan thì đó chính là mẫu người lý tưởng nhất của xã hội trong mọi thời đại.

Đến đi trong thanh thản

Không chọn lựa nhân duyên

Đông tàn rồi xuân lại

Không bớt cũng không thêm.